Is vrij spelen een genre binnen de jazz of is het een gegeven dat op allerlei niveaus kan plaats vinden binnen het muzikale gedrag van jazz in het algemeen?
Ikzelf heb het gevoel dat de vrijheid van het spel binnen de free jazz ten onrechte geclaimd is door de spelers of bewonderaars van deze stroming.
BEPERKINGEN
Toen ik zelf in de 80-er jaren wel eens free speelde, voelde ik me van alle kanten beperkt door het ontbreken van time en harmonie bijvoorbeeld. Er mocht voor mijn gevoel eigenlijk niks. Ik ervoer alleen maar beperkingen. Geen ritme, geen metrum, geen vorm, geen harmonie, geen melodie. Waar die vrijheid dan uit bestond was me vaak niet duidelijk. Bovendien was het resultaat van het gezamenlijke spel in de meeste gevallen altijd een soort van hetzelfde. Het zal ongetwijfeld wel aan mezelf liggen dat dit het resultaat was, maar de conclusie voor mij was dat de vrijheid binnen het gebruik van alle parameters lag en niet in een beperking daarvan.
MOGELIJKHEDEN
Dit gaf oneindig veel mogelijkheden, wat nog eens vermenigvuldigd werd door het samenspelen met mensen, die ook weer diezelfde oneindigheid aan mogelijkheden met zich meebrachten. De claim van die vrijheid is dan ook in muzikaal opzicht, denk ik, onterecht. Deze claim werkte ook polariserend, want het beschreef tegelijkertijd de onvrijheid van andere muziek, wat dan weer een oeverloze discussie tot gevolg had met alle gevolgen van dien.
PARAMETERS
Laten we nu eens een aantal mogelijkheden van vrijheid bekijken in de muziek. Eerst maar eens even de grote mogelijkheden op een rij. Muziek bestaat uit een totaal of een selectie van de muzikale parameters. Welke zijn dat dan zo ongeveer? Nou, om een aantal belangrijke op te noemen bijvoorbeeld: melodie, harmonie, metrum, tempo, ritme, vorm, dynamiek. Als je vrij speelt, gecombineerd met andere musici, dan worden meestal een aantal parameters buiten gesloten. Meestal zijn dat harmonie en metrum. Dat heeft een praktische oorzaak, want harmonie en metrum bijvoorbeeld zorgen altijd voor een bepaald te volgen parcours, wat dan het vrije spelen in de weg zou zitten. Dat is op zich een grote beperking, want als je bijvoorbeeld de 12 noten en alle harmonische mogelijkheden op een rij zou zetten, zijn het aantal mogelijkheden oneindig. Eigenlijk is elk uitsluitsel van welke parameter dan ook in feite een beperking, die dan gelijk weer het woord ‘vrij’ tegen spreekt.
Het woord improvisatie geeft het idee dat de musici op het moment supreme allerlei zaken spelen die op dat moment voor het eerst worden verzonnen. Voeg je daar het woordje free aan toe dan wil dat zeggen dat dit proces in alle mogelijkheden van ongebondenheid plaats vindt.
De musici gaan samen op het podium staan en door hun grote talenten of een magisch proces gebeurt er iets compleet unieks. Dat is maar ten dele waar en discutabel.
VOORBEREIDING
Elke improvisator van welk genre of van welke stijl dan ook heeft zijn voorbereiding op de improvisatie. Er wordt geïmproviseerd aan de hand van die voorbereidingen. Die voorbereidingen kunnen bewust zijn, maar kunnen ook onbewust door de jaren heen hebben plaats gevonden. Het improviseren is in feite een herschikking van dat voorbereide materiaal. Dat is ook logisch, want een mens is in wezen een biochemische geheugenfabriek, die overigens wel het vermogen heeft om al deze brokjes geheugen opnieuw met elkaar te verbinden. Op die manier kunnen er andere volgordes en combinaties ontstaan.
Je spreekt in de muziek over het procedureel geheugen, waaronder spiergeheugen, perceptuele geheugen (bijvoorbeeld herkenning), auditief geheugen, associatief geheugen, je ervaringen en ga zo maar door. De vrijheid die improvisatie impliceert is door dit systeem veel minder vrij dan je in feite zou denken. Je kan het ook anders vertalen. Als men zich extreem voorbereidt, door studie bijvoorbeeld, zijn er meer combinatiemogelijkheden die het effect van vrijheid groter zouden kunnen maken. Als je daar dan weer het gebruik van alle muzikale parameters in meeneemt zit je op oneindig veel mogelijkheden wat dan wel weer een enorme voorbereiding behoeft. Dat een muziekstijl zichzelf free noemt is in feite niets meer dan het geven van een naam aan een genre en zegt niets over de vermeende vrijheid.
Ben van den Dungen
